Üniversite eğitiminin ilk ve uzun vadeli amacı, öğrenciyi mezuniyetten sonraki iş yaşamında karşısına çıkacak engelleri aşabilmeye ve mesleki fırsatlardan yararlanabilmeye hazırlamaktır. Bu amaca ulaşmak için, mesleki üstünlüğü karakterize eden, girişimcilik, yaratıcılık, kararlılık gibi liderleri diğerlerinde ayıran nitelikleri geliştirmek, en az bilgi birikimi kadar, hatta, bilgiye ulaşımın son derecede kolaylaştığı çağımızda bilgi birikiminden de önemlidir. Bu nitelikler, en iyi şekilde öğrencinin bizzat kendisi  tarafından gerçekleştirilen bir araştırma projesinin düşünülmesi, sürdürülmesi ve tamamlanması sürecinde elde edilir.  Dolayısıyla, ciddi bir öğrencinin dikkatlice seçilmiş, gayretle sonuçlandırmaya çalıştığı bir araştırma projesinden elde edeceği kazanç çok önemlidir.  Aslında şu soruyu sormak gerekir: “Bir araştırma tezinin öğretim sürecindeki yeri nedir ve öğrenci bir öğretim aracı olarak teknik sorunların yanıtlanması dışında tezden ne bekler?” 

Araştırma Nedir?

Bu tür tartışmada araştırma terimine yüklenilen anlam önem kazanır. Önce, doğru yanıtın zaten bilindiği, reçetesi hazır işlemler ile sürdürülen çalışma ile sonucu bilinmeyen ve sonuca ulaşmak için birden fazla yolun olabileceği orijinal araştırmayı birbirinden ayırmamız gerekir. Bazen araştırma kılıfı altında yapılmakta olan birinci tür laboratuar çalışmalarını burada hesaba katmayacağız. Aslında araştırma sözcüğünün kendisi de çok muğlak olup çeşitli anlamları ve çağrışımları bulunmaktadır. TDK sözlüğü araştırmayı “Bilim ve sanatla ilgili olarak yapılan yöntemli çalışma” olarak tanımlamaktadır.Bu genel tanımın içinde farklı araştırma türlerini olduğunu biliyoruz. Yayın araştırması belli bir konuda daha önce bilinen ve kaydedilmiş bilgileri, diğer bilgilerle ilişkisini önemsemeden bir araya toplamaktır. Bu tür araştırma diğer araştırmalara yön verebilmekte ve sonucu bir derleme (review) makalesi olarak yayımlanabilmektedir. Deneysel araştırma manalı bir birleştirici kurama bağlı olamadan  deneysel verilerin toplanmasıdır. Bu araştırmadan en fazla elde edilecek yarar nedenini  bilmeden verilerin ilişkilendirilmesi olabilir. Fakat bu durumda, gözlenen olayların nedenleri o kadar karmaşık olabilir ki veriler gerçek nedeni geleceğe yön verecek kuramı ortaya koyamaz. Hisse senetlerindeki fiyat değişmeleri bu tür bir araştırmaya bir örnektir. Diğer taraftan kuramsal araştırma  bunun tersidir, gözlenen yeni bir bulgunun açıklanması için bir kuram geliştirmektir. Bu tür araştırma genellikle yeni ve doğrudan deneysel verilerle desteklenmeyen, birbirleriyle çakışan çok sayıda hipotezi ve varsayımı içerir.

            Mühendislik araştırması  terimi ise taşıdığı çok geniş anlam nedeni ile  anlambilim problemine sahiptir. Terimin anlamını belirginleştirmenin bir yolu yapılan araştırmanın amacını saptamaktır. Bir sanayi kuruluşunda yapılan araştırmaların amacı doğrudan kâr getirebilen pratik uygulamalardır. Diğer taraftan, akademik bir tez için yapılan mühendislik araştırmasının teknik ve öğretim olarak iki amacı vardır. Mühendislik tezi araştırmasının teknik kısmı kendi içinde üç alt sınıfa ayrılır:

a)      Öğrencinin hayal gücü ve bilgisinin, bilinen gerçeklerle birleştirilerek daha önce var olmayan bir şeyin yaratıldığı tasarım araştırması.

b)      Önceden tanımlanmış pratik bir problemin çözülmesi için gerekli yeni bilgilerin elde edildiği hedefe yönelik araştırma.

c)      Bir gün pratik bir uygulaması olabilir düşüncesiyle doğal olaylar hakkında yeni bilgiler edinmeyi amaçlayan temel veya bilimsel araştırma.

Bu tür araştırmanın bir ilerisi her hangi bir mühendislik uygulaması çağrışımı yapmayan temel bilimsel araştırmadır. Bu  sınıfta araştırıcı sadece yeni bilgiye ulaşma arzusu ile bilgi için araştırma yapar ve bu bilginin uygulamaya konup konmaması ile ilgilenmez. Maalesef, bu tür araştırmalar bazen gerekli mali desteği sağlamak için uygulamalı araştırmaların arkasına gizlenerek yapılır ve böyle bir durumda mühendislik öğrencisi kendi tez araştırmasının amacı ve eğitim programındaki yeri hakkında tereddüde düşer.

Gelişmekte olan ülkelerde kaynakların (beyin gücü, para, donanım vb.) kısıtlı olması, a) ve b) türü araştırmaların öncelikle desteklenmesini zorunlu kılar. Bugün üst gelir düzeyine ulaşmış ülkelerdeki zenginlik bu tür araştırmaların bir inovasyon süreci içinde yapılmış olmasına bağlıdır. Günümüzde uluslararası ekonomik yarış bu ülkeleri yarışabilir teknolojiler yaratabilme amacıyla bu tür projelere ağırlık vermeye zorlamaktadır. Amacı “ABD ve Japonya ile rekabet edebilecek teknolojiler geliştirmek” olarak belirlenen AB’nin 6. Çerçeve programı buna bir örnektir.

      Mühendislik araştırmalarının amacı hakkında bu anlattıklarımızdan sonra mühendislik eğitiminin lisans üstü aşamalarında yapılan bir araştırma projesinin eğitimdeki yerine değinelim. Burada, araştırmanın teknik ve kullanılabilir bir sonuca yönelmekten çok daha fazla amacı vardır. Kanımca bir mühendislik araştırma tezi şu amaçlara hizmet eden bir araç olmalıdır:

1)      Öğrencinin yoğun bir çalışma ile kendi alanında inceleme ve geliştirme yapacağı anlamlı ve kritik bir problemi görebilmesi ve seçebilmesini sağlayacaktır.

2)      Öğrencinin bu problemin çözümü için gerekli bir veya daha fazla yaklaşımın farkında olabilmesini ve bu amaçla organize olabilmesini sağlayacaktır ki bu onun:

a)      Bir kuram geliştirmesini bu kuramı test için deneyler tasarlamasını gerektirir.

b)      Uzun erimli ve aynı zamanda gün be gün yapacağı işleri tanımlamasını, yani kapsamlı bir iş planı yapmasını gerektirir.

3)        Öğrencinin bulabileceği en yeni donanımları ve yöntemleri uygulamasını sağlayacaktır.

4)       Öğrencinin projesi ilerledikçe önüne çıkan bir çok alternatif yaklaşımlardan birisini seçme zorunluluğu ve başlangıçtaki planından ne derece sapacağı hakkında vereceği kararlar onun karar verme yeteneğini geliştirmeye bir fırsat olacaktır.

5)      Başlangıçtaki amaçtan daha önemli olabilecek beklenilmeyen etkiler ve sonuçların değerlendirilebilmesine  olanak sağlayacaktır.

6)      Araştırmasındaki önemli bir basamağa ne zaman ulaşıldığı ve ara rapora hazır olduğu, projenin ne zaman tamamlanacağı veya başlangıçtaki amacın gerçekleştirilip gerçekleştirilmediği konusunda karar verme deneyimine sahip olacaktır.

7)      Araştırma öğrenciye bilinmeyen bir alanda, buluşun beklentisi ve edindiği güven içinde gezinme heyecanı ve zevkini verecektir. Bir Amerikan üniversitesinin öğrenci tiyatrosunun sahnesinde yazılı “Burada İlham Kanatların Çırpıyor” cümlesi, yaratma heyecanındaki geleceğin bütün bilim, mühendislik ve güzel sanatlar öğrencileri için de geçerlidir.

8)      Öğrenci, araştırmasın sonuçlandırmak için, gelişmekte olan ülkelere has olanlar engeller dahil tüm engelleri aşmanın araştırmanın bir parçası olduğunu öğrenecektir.

9)      Tez, yazarına çalışmasını profesyonel bir ortamda hakemlere sunma onlar tarafından değerlendirilme ve  eleştirilme olanağı verir. Öğrenci, hakemlerin görüşlerine yanıt verirken doğru eleştirileri kabul edip doğru bulmadığını savunmayı, tercihlerinin sorumluluğunu yüklenmeyi öğrenecektir.

10)  Ve ümit edilir ki, tez öğrencinin öğretimin nispeten pasif ve alıcı devresinden bütün hayatı boyunca gerekli olan, etkin, üretken, kendi kendini eğiten devresine geçmesinde araç olacaktır. 

Ülkemizde, bütün bunların aksine ana okulundan üniversiteye öğretimin tüm aşamalarında yaratıcılığın teşvik edilmediği hatta köreltildiği bir eğitim sistemi içinde, üniversitelerde lisans üstü öğrencilerin genellikle bir teknisyen gibi talimatları uygulamaktan ileri gitmiyor olmalarına, danışmanların emir verici olmalarına  şaşırmamak gerekir. Bu öğrencilerin geleceğin talimatla proje yaptıracak öğretim üyeleri olacağını düşünmek, yaratıcılığın ve inovasyonun son derecede önemli olduğu günümüz dünyasında yerimizin ne olacağı hakkında bir fikir vermektedir. 

Tez Danışmanın Yeri

İdeal olarak tez danışmanın tezin başlangıç aşamasındaki etkin rolünü tez ilerledikçe terk ederek etkinliğini azaltması, proje ilerledikçe öğrencinin gittikçe daha fazla sorumluluk almasına olanak tanıması beklenir. Genel olarak danışmanın mümkün olduğu kadar geride kalması öğrenciyi yönlendirme ve cesaretlendirmesi beklenir. Öğrencinin sorunlarla mücadele etmesine fırsat yaratırken, onun geri dönüşümü olmayan cesaret kırılmasına uğramamasına da dikkat etmelidir. Danışmanı tarafından araştırmanın her safhasında yönlendirilen, bir teknisyen gibi verilen talimatları uygulayarak tez tamamlayan öğrenci kandırılmış, harcanmış öğrencidir. Lisans üstü tezlerde danışmanın ayak izlerini takip eden öğrenci, tezin ona vereceği hayat boyu başarılı olma fırsatını kaçırmış olacaktır.

Bütün öğrencilerin ulaşmak istedikleri akademik amaca şu veya bu nedenle ulaşamayacaklarını biliyoruz. Tez danışmanı lisans üstü eğitime kabul edilen bütün öğrencilerin tezlerini başarı ile tamamlayacaklarını garanti edemez. Bu danışman için büyük bir sıkıntı kaynağıdır. Kendisi sorumluluğu taşırken aynı birimdeki diğer öğretim üyelerinin aynı sorumluluğu taşımıyor olabilmesi bu sıkıntı ve üzüntüyü artırmaktadır. Danışman bir noktada, öğrencinin uzun erimli çıkarının, ileriki hayatında kendisi için uygun olmayan bir kariyer amacıyla derece almak için çabalamakta mı, yoksa tezi bırakarak kendine daha uygun bir işte çalışmakta mı olduğuna kadar vermelidir. Ülkemizdeki bir kere kabul edilirsen er geç doktor olursun kanısı ile çelişmekle birlikte, öğrencinin çıkarı için danışmanının bu karara mümkün olduğu kadar tezin ilk aşamalarında varabilmesi önemlidir. 

Sonuç

Bağımsız araştırma projesinin yüksek öğretimde yaşamsal bir yeri vardır. Tez çalışmasının araştırma öğrencisine sağlayacağı bir çok yararın yanında daha önemlisi öğrencinin girişimciliğini, yaratıcılığını, kara verme yeteneğini, sebatını geliştirmesi ve ona daha önce bilinemeyen veya bulunmayan bir şeyi yaratma bilgisini ve zevkini kazandırmasıdır. Danışman ve öğrenci arasındaki iletişim sürekli olarak etkin tutulmakla birlikte öğrencinin danışmanına bağımlılığı gittikçe azaltılmalıdır. Araştırmanın sorumluluğu, mümkün olduğu kadar çalışmaların ilk safhalarında danışmandan öğrenciye geçmelidir ki, ancak bu durumda öğrenci kendi tamamladığı tez projesinin başarısının fayda ve tatminine ulaşabilsin.